Thế kỷ XIII, dân tộc ta đã ba lần đương đầu và đánh bại đội quân xâm lược khét tiếng của đế quốc Mông - Nguyên khi đó đang chiến thắng khắp nơi trên thế giới. Nhưng vó ngựa xâm lăng của chúng đã phải khuỵu xuống trước sức mạnh của dân tộc ta. Cuộc kháng chiến và chiến công ba lần đánh tan quân Mông - Nguyên là một bản anh hùng ca bất hủ, là sự thể hiện sâu sắc và rực rỡ lòng yêu nước, khí phách anh hùng, trí thông minh, sáng tạo và sức mạnh đoàn kết mọi tầng lớp xã hội, mọi thành phần dân tộc, với bao con người và sự tích anh hùng tiêu biểu cho phẩm chất cao quí, lòng dũng cảm, quên mình vì đất nước. Trong số những con người quả cảm, góp phần cho chiến thắng chung ấy, có hai anh em, hai thủ lĩnh người dân tộc thiểu số mà tên tuổi của họ còn sáng mãi trong sử xanh, đó là Hà Đặc, Hà Chương.

Hà Đặc là một thủ lĩnh người dân tộc Tày, ông làm chủ vùng Phù Ninh (nay thuộc huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ). Năm 1285, quân xâm lược Mông - Nguyên bị quân ta đánh bại phải rút về nước, đạo quân của Nạp Tốc Lạt Đinh trên đường rút chạy về Vân Nam, chúng đi qua vùng Phù Ninh, Hà Đặc đã đem quân chặn đánh khiến chúng phải co cụm lại tìm cách đối phó. Cùng với võ công, ông đã khéo léo dùng mưu đánh vào tâm lý quân địch như vận động nhân dân trong vùng lấy tre đan thành những người khổng lồ, cho mặc áo và đêm đêm dẫn ra, dẫn vào, lúc ẩn, lúc hiện, khiến cho địch quân tưởng có thiên binh, thiên tướng xuống giúp sức cùng quân dân Đại Việt đánh chúng. Ông lại cho đục thủng những thân cây to trong rừng và cắm những mũi tên lớn vào, làm cho quân giặc càng hoang mang tưởng rằng ở vùng này có những người khổng lồ sinh sống bắn được những mũi tên cứng xuyên cây to nên chúng hết sức lo sợ không dám tự do đi lại. Lợi dụng lúc quân địch hoang mang dao động, ông cho quân dân binh đến lập kích phá tan doanh trại của chúng. Quân giặc thua to, tháo chạy, ông cho quân làm cầu phao bắc qua sông truy đuổi. Chẳng may ông bị trúng tên và tử trận.

Cùng với Hà Đặc, người em của ông là Hà Chương cũng đã mưu trí, dũng cảm, góp phần không nhỏ vào chiến công chung. Ông đã dẫn quân dân binh cùng với anh dồn đánh quân Mông - Nguyên khắp nơi trên vùng Phù Ninh. Trong quá trình truy đuổi địch quân, chẳng may ông bị bắt. Nửa đêm, nhân lúc giặc sơ ý, ông đã lấy cờ xí, quần áo giặc mặc vào người rồi thoát khỏi ngục, trốn về. Sau đó, ông cho quân dân binh mặc quần áo đó, giả làm quân Mông - Nguyên, khiến chúng bị lừa và quân của ông bất ngờ đánh úp từ hai phía, quân địch tan vỡ, phải bỏ doanh trại tháo chạy. Tên tuổi của hai anh em Hà Đặc, Hà Chương được chính sử ghi chép. Hai ông cũng được nhân dân lập đền thờ.

Chiến công của hai anh em, hai thủ lĩnh người dân tộc thiểu số Hà Đặc, Hà Chương đã góp phần tấu lên khúc nhạc đặc sắc trong bản anh hùng ca thắng lợi của cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Đó là sự đoàn kết các dân tộc anh em sẽ tạo nên sức mạnh đánh bại mọi kẻ thù xâm lược.

Bùi Hòa Bình
(Sưu tầm và giới thiệu)